İnsan Hayatının Bedeli Ne Kadar?

Zor Seçimler

Sorunun kendisi bile insanı ürpertiyor. Hepimiz biliyoruz ki insan hayatı paha biçilemez. Birinin ömrünü yalnızca birkaç hafta uzatabilmek için bile seferber oluruz çoğu zaman. Ama ya aynı anda yüzlerce, binlerce hayat tehlikedeyse? Ya elimizdeki imkânlar herkese yetişmiyorsa? İşte o noktada, kaçınılmaz olarak zor seçimlerle yüzleşiriz.

Her zaman bir şeyleri seçerken başka şeylerden vazgeçmek zorunda kalıyoruz.

Toplum olarak, kaynaklarımız sınırlı olduğunda sık sık zor kararlarla karşı karşıya kalıyoruz. Bu noktada ortaya çıkan etik yaklaşımlardan biri, elimizdeki bütçeyle mümkün olduğunca çok hayat kurtarmak. Eğer bu kriteri seçersek, yapılması gereken aslında basit: Hayat kurtarma potansiyeli müdahaleleri listelemek, her birinin “bir hayat kurtarma maliyetini” hesaplamak ve son olarak, en ucuzdan başlayarak, bütçe bitene kadar sırasıyla fonlamak.

Somutlaştırmak için bir örnek düşünelim: Bir ülkenin önünde şu üç seçenek olsun:

• Ölümcül bir hastalık olan “Hastalık X” için tedavi sağlamak,

• Çok tehlikeli ve yoğun kullanılan bir kavşağı yeniden düzenlemek,

• Aşırı sıcaklara karşı yıllık bir eylem planı finanse etmek.

  
  

Bu ülke hangisini önceliklendirmeli? (uzun dönemli etkilerini denkleme dahil etmeyeceğim bu basit hesapta)

1. Hastalık X’in Tedavisi

Diyelim ki bu hastalık tedavi edilmezse %100 ölümcül. Ama aynı zamanda %100 kesin tedavi yöntemi var. Tedavi bedeli kişi başına 800 bin TL olsun. Dahası, hastaların bu tedaviyi kendi imkânlarıyla karşılama şansı yok — yani devlet tek umutları.

Bu durumda bir hayat kurtarmanın maliyeti: 800 bin TL.

2. Tehlikeli Kavşağın Düzenlenmesi

Diyelim ki bu kavşakta her yıl ortalama iki kişi ölüyor. Eğer kavşak yeniden düzenlenirse bu oran yılda 2 ölümden, 10 yılda 2 ölüme düşecek. Altyapı ister yeniden yapılsın ister yapılmasın 30 yıl kullanılacak. Ama yeniden düzenlemenin ek maliyeti 100 milyon TL.

• Düzenleme yapılmazsa: 30 yılda 60 ölüm.

• Düzenleme yapılırsa: 30 yılda 6 ölüm.

  
  

Yani 54 hayat kurtulmuş oluyor. Bunun maliyeti: 100 milyon TL / 54 = yaklaşık 1,85 milyon TL (istatistiksel olarak kurtarılan bir hayatın maliyeti).

3. Aşırı Sıcaklarla Mücadele Planı

Varsayalım ki bu planın yıllık maliyeti 1 milyar TL ve her yıl ortalama 200 hayat kurtarıyor.

Yani, İnsan Hayatının Bedeli bu örnekte: 5 milyon TL.

İlk Sonuç

Buradaki hesaplara göre ülkenin izlemesi gereken sıralama şöyle olurdu:

1. Önce Hastalık X için tedavi,

2. Sonra Tehlikeli kavşağın düzenlenmesi,

3. Ve bütçe kalırsa Aşırı sıcaklarla mücadele planı.

İnsan Hayatının Bedeli

Şunu sık sık hatırlatmalıyız: İnsan hayatı asla sadece bir rakama indirgenemez. Her birey eşsizdir ve yerine konamaz. Ancak devlet bütçesi bittiğinde, fiili olarak bir “istatistiksel hayat değeri” ortaya çıkar. Bu değer ekonomide, bir ülkenin bir hayat kurtarmak için ne kadar harcamaya razı olduğunu gösterir.

Örneğin, eğer devlet bem Hastalık X tedavisini hem de kavşağın düzeltilmesi planını fonlayabiliyor ama iklim kriziyle mücadele planına bütçe ayıramıyorsa, o zaman dolaylı olarak bir insan hayatının “değeri” 500 bin TL ile 1,85 milyon TL arasında kabul edilmiş oluyor. Ekonomistler buna “istatistiksel anlamda bir hayatın değeri” diyor.

İnsan Hayatının Bedeli Her Yerde Aynı mı?

Hayır, değil. Bunun en az 3 sebebi var:

1- Kararlar rasyonel olmayabilir. Örneğin bazı ülkeler uçak kazasındaki hayatlar için araba kazalarına kıyasla çok daha fazla harcama yapıyor. Yani hayatın değeri, hangi bağlamda tartışıldığına göre değişiyor.

2- “En fazla hayat kurtarmak” tek kriter olmayabilir. Örneğin sıcak hava planıyla kurtarılanların çoğu yaşlı insanlar olabilir, ömürlerinde birkaç yıl kalmış. Kavşak düzenlemesi ise farklı yaş gruplarından insanları kurtarabilir. Bu durumda “kurtarılan hayat yılları” kriteri seçilirse, sıralama değişir. Burada “istatistiksel bir hayatın değeri” yerine “istatistiksel bir yaşam yılı”ndan bahsetmek gerekir.

3- Hayat kurtarmak ile hayat kurtarmanın yollarını araştırmak farklıdır. Bahsettiğimiz “müdahale listesi” aslında eksik olabilir. Yani bazı hayatlar, daha düşük maliyetle kurtarılabilecek olmasına rağmen hesaba katılmamış olabilir.

En etkili küresel sağlık yardım kuruluşları hakkında daha fazla bilgi edinin

Türkiye Bağlamında Düşünürsek

Türkiye’de de deprem güvenliği, trafik kazaları, kronik hastalıklar, terörle mücadele ve sıcak hava dalgaları gibi çok farklı riskler var. Bütçeler ise sınırlı. Bu nedenle, kaynaklarımızı en fazla hayat kurtaracak alanlara yönlendirmek hem etik hem de pratik bir gereklilik.

Ama şunu da hatırlatalım: Dünya genelinde bazı müdahaleler, Türkiye’deki maliyetlerin çok altında hayat kurtarabiliyor.

Yoksul Ülkelerde Bir Hayat Kurtarmak Neden Daha Ucuz?

Türkiye gibi gelişmekte olan veya gelişmiş ülkelerde devlet, birçok uygun maliyetli önlemi zaten hayata geçirmiştir. Bu yüzden bir ek hayat kurtarmak görece pahalıya mal olur. Ama düşük gelirli ülkelerde tablo çok farklıdır.

Örneğin:

• Uganda, Nijerya, Kongo: Bir sivrisinek ağı sadece 150 TL’ye mal oluyor ve iki kişiyi 2 yıl boyunca sıtmadan koruyor. Against Malaria Foundation yoluyla bir hayat kurtarmanın maliyeti ortalama 200 bin TL (vergiden sonra Türkiye’de yaklaşık 90 bin TL).

• Kamerun, Madagaskar, Gine: Bir çocuğa yıllık A vitamini desteği 100 TL bile değil. Helen Keller International yoluyla bir hayat kurtarmanın maliyeti yaklaşık yine 200 bin TL (vergiden sonra 82 bin TL).

Her yıl 250.000 ila 500.000 çocuk, A vitamini eksikliği nedeniyle görme yetisini kaybediyor.

Yılda sadece 2-3 kez ağız yoluyla verilen birkaç damla A vitamini, körlüğü ve ölümleri önlemek için etkili bir yöntem.

• Nijerya: Bir çocuğu aşı programına dahil etmenin maliyeti yaklaşık 500 TL maliyetli. New Incentives aracılığıyla bir hayat kurtarmak ortalama 170 bin TL.

Dünyada 5 yaş altı çocuk ölümlerinin büyük bir kısmı, aşılarla kolay bir şekilde önlenebilecek hastalıklardan kaynaklanıyor.

Her yıl, aşılar dünya genelinde iki ila üç milyon ölümün önlenmesine yardımcı oluyor. Aşılar, küresel sağlık alanında en etkili ve en düşük maliyetli çözümlerden biri.

Sonuç

İnsan hayatının maliyetini hesaplamak soğuk, duygusuz bir egzersiz gibi görünebilir. Ama daha fazla hayat kurtarmaya, daha çok acının önüne geçmeye, daha az ailenin yas tutmasına, daha az çocuğun acı çekerek ölmesine imkân sağladığında, bu egzersiz ahlaki bir zorunluluk haline gelir.

Çoğu yardım kuruluşu dünyada bir fark yaratır. Ama aynı bağışı, “bir hayat kurtarmanın maliyeti en düşük” yerlere yönlendirdiğinizde, çok daha fazla hayat kurtarır ve çok aynı miktarda kaynakla daha fazla iyilik yapmış olursunuz. Günümüzün gerçeği şu: En fazla etki, genellikle en yoksul ülkelerde, temel sağlık ihtiyaçlarını karşılamaktan geçiyor.

Böylece soruya geri dönebiliriz: Bir insan hayatı ne kadar değerli?

Cevap aslında basit: Kimsenin hayatı paha biçilemez. Ama elimizde sınırlı kaynaklar olduğunda, vereceğimiz kararlar bu değeri fiilen belirler. Ve aslında birini seçtiğimizde, yapabileceğimiz diğer şeyi seçmemeyi tercih etmiş oluruz.

Okumaktan hoşlandınız mı? Aylık çıkan bültenimize kaydolun